میان مردم سرشناس متعدد که ابوسعید با آنان مشافهه یا مخابره داشت ، آنکه برای ما بسیار جالب توجه است همان طبیب و حکیم بزرگوار “ابوعلی سینا” است که در سال ۳۷۳ هجری در نزدیکی بخارا تولد یافت و در سال ۳۲۸ هجری در همدان ، این جهان را بدرود گفت . وی گذشته از تألیفاتش به عربی که معروف جهان است ، چند اثر شاعرانه که بیشتر جنبه تفننی دارد به فارسی از خود به یادگار نهاده و آن چند رباعی و دو غزل در مدح شراب و یک قطعه است .

در این رباعیات اولین بار طرز فکری آمیخته به شک و روح بدبینی ناشی از مطالعه فلسفه صحیح توأم با استغراق در اسرار تصوف با بیان نسبتاً معتدلانه یی به قالب عبارت شعر فارسی آمده ، و در آن تمسخر و استهزای لطیفی بر ضد متدینان متعصب از طرفی و صوفیان مستغرق در جذبه، از طرف دیگر مشهود است . همین ذوق است که یک قرن بعد در زبان حکیم عمر خیام نیشابوری شاعر و منجم و ریاضی دان بزرگ ایرانی به کمال رسید .

به موجب روایت “حمدالله مستوفی” در تاریخ گزیده که در سال ۷۳۰ هجری تألیف یافته ، ملاقاتی بر حسب تصادف بین ابوسعید و ابوعلی سینا اتفاق افتاده است. به روایت کتاب “نورالعلوم” که در باب زندگی و تعلیمات شیخ خرقان نوشته شده و کتاب “اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید” که در اواخر قرن ششم هجری از طرف “محمد منور” ( نوه شیخ ابوسعید از سه پشت ) تألیف یافته ، معارفه میان آن دو به موجب مخابره قبلی به عمل آمده که ابوعلی سینا به شیخ فرستاده بود. داستان این ملاقات مهم تاریخی در روایات آمده و بعضی وقوع آن را مورد تردید قرار داده اند .قدیم ترین شرح آن در کتاب “اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید” ذکر شده است .

یکی از رباعیات منسوب به شیخ ابوسعید این است :

در راه یگانگی نه کفر است و نه دین * یک گام برون ز خود نه و راه ببین
ای جان جهان تو راه اسلام گزین * با مار سیه نشین و با خود منشین

مناسبت این رباعی با رباعی معروف منتسب به ابوعلی سینا :

کفر چو منی گزاف و آسان نبود * محکم تر از ایمان من ایمان نبود
در دهر یکی چون من و آنهم کافر * پس در همه دهر یک مسلمان نبود

بعید بنظر نمی رسد که منظور نظر واقع شده باشد .

در باب سازش نکردن شیخ با حکیم ابوعلی سینا خبری روشن در دست نیست و حکایت ملاقات آن دو در اسرارالتوحید مشعر به اختلاف نظر نیست . بعضی تذکره نویسان برای نمایاندن اختلاف میان شیخ ابوسعید و ابوعلی سینا این دو رباعی را آورده اند که گویا ابن سینا در استماع مواعظ شیخ گفته :

مائیم به عفو تو تولا کرده * وز طاعت و معصیت تبرا کرده
آنجا که عنایت تو باشد باشد * نا کرده چو کرده . کرده چون نا کرده

در اینجا شیخ ابوسعید در خشم و بالبداهه چنین جواب داده است :

ای نیک نکرده و بدیها کرده * وانگه به خلاص خود تمنا کرده
بر عفو مکن تکیه که هرگز نبود * نا کرده چو کرده . کرده چون نا کرده

بهرحال داستان دیدار ابوعلی سینا که استاد منطق و حکمت بود و از طریقه مشاء که پایه اش به دلیل عقلی است بحث می کرد ، و شیخ ابوسعید ابوالخیر که ذوق اشراق داشت و معتقد بود که علم باید به مقام شهود رسد ، در کتاب اسرارالتوحید این گونه آمده است :

( خواجه بوعلی با شیخ در خانه شد و در خانه فراز کردند و سه شبانه روز با یکدیگر بودند به خلوت و سخن می گفتند که کس ندانست ، و نیز به نزدیک ایشان در نیامد مگر کسی که اجازت دادند و جز به نماز جماعت بیرون نیامدند .
بعد از سه شبانه روز خواجه بوعلی برفت ، شاگردان از خواجه بوعلی پرسیدند : که شیخ را چگونه یافتی ؟ گفت : هر چه من می دانم ، او می بیند ، و متصوفه و مریدان شیخ چون به نزدیک شیخ در آمدند . از شیخ سؤال کردند : که ای شیخ بوعلی را چون یافتی ؟ گفت : هر چه ما می بینیم او می داند ) .